Każdego roku na terenie Polski ujawniane są dzikie wysypiska odpadów wykazujących jedną lub więcej właściwości niebezpiecznych. Należą do nich łatwopalność, toksyczność, rakotwórczość, właściwości wybuchowe czy żrące. Ze względu na te cechy mogą one negatywnie wpływać na ludzi i środowisko naturalne. W skrajnych przypadkach zagrażać życiu lub zdrowiu i powodować nieodwracalne szkody w środowisku. Odpady niebezpieczne, powinny być niezwłocznie usuwane z miejsc do tego nieprzeznaczonych. Następnie należy je przekazać do właściwego zagospodarowania (recyklingu, unieszkodliwiania lub jeżeli to możliwe do odzyskiwania energii).
W ostatnich latach Polska podejmowała wiele działań mających poprawić sytuację z odpadami niebezpiecznymi. Wprowadzono np. zakaz przywozu z zagranicy odpadów niebezpiecznych, objęcie przywozu odpadów Systemem Elektronicznej Notyfikacji Transportów. Dodatkowo utworzono w Inspektoratach Ochrony Środowiska struktury do walki z nielegalnym deponowaniem odpadów niebezpiecznych. Zaostrzono także kary za przestępstwa i wykroczenia przeciwko środowisku. Jednak liczba ujawnianych corocznie miejsc nielegalnego deponowania odpadów niebezpiecznych utrzymuje się na poziomie od kilkudziesięciu do ponad stu przypadków rocznie. Skala problemu może być jednak znacznie większa, gdyż brakuje obligatoryjnego obowiązku raportowania o tego rodzaju incydentach. A to skutkuje brakiem rzetelnej wiedzy organów ochrony środowiska, w tym również Ministra Klimatu i Środowiska w tym zakresie.
Odpady post produkcyjne i nielegalny import
Miejscami, w których najczęściej można napotkać porzucone odpady niebezpieczne są wyrobiska po eksploatacji kruszywa (nieczynne kopalnie), niestrzeżone nieruchomości, lasy, naczepy pozostawione na parkingach, nieczynne magazyny, wynajmowane hale czy garaże itp. Są to głównie odpady pozostałe po zakończonej działalności gospodarczej, które dla „oszczędności” nie zostały prawidłowo zagospodarowane. Ale także odpady z nielegalnego „importu” (jest to dochodowa działalność), odpady przekazywane między kolejnymi posiadaczami, zamiast na składowiska odpadów niebezpiecznych. Odpady niebezpieczne pochodzące z gospodarstw domowych, dzięki funkcjonującym w gminach systemom selektywnego zbierania odpadów komunalnych (tzw. PSZOK) mają raczej niewielki udział w zanieczyszczaniu środowiska.
Usuwanie odpadów niebezpiecznych: problemy z egzekwowaniem prawa
Przepisy prawa, w szczególności ustawa z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach, nakłada na posiadaczy odpadów obowiązek niezwłocznego ich usuwania z miejsc nielegalnego deponowania lub gromadzenia. Jednak w praktyce wyegzekwowanie tego obowiązku bywa problematyczne i często nieskuteczne. W przypadku nieusunięcia odpadów przez ich posiadacza, zadanie to zostało scedowane na wójtów, burmistrzów i prezydentów miast. Dodatkowo, od września 2019 r. mają oni obowiązek niezwłocznego usunięcia nielegalnie zdeponowanych odpadów niebezpiecznych nie tylko z nieruchomości komunalnych, ale również prywatnych w sytuacji, gdy odpady te stwarzają zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzi lub środowiska.
10 gmin, 5 nadleśnictw oraz centrala NFOŚiGW
NIK przeprowadziła kontrolę w 2022 r. w 10 urzędach miast i gmin, pięciu nadleśnictwach oraz w Narodowym Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Zasięgnięto też informacji w 11 niekontrolowanych gminach, w których również zlokalizowano dzikie wysypiska odpadów niebezpiecznych i gminy te zwracały się o wsparcie finansowe na ich usunięcie do wojewodów i/lub marszałków województw.
Nielegalne składowanie odpadów: mało skuteczne samorządy
Działania kontrolowanych jednostek w celu eliminowania zagrożeń, jakie mogą powodować nielegalnie deponowane odpady niebezpieczne dla życia lub zdrowia ludzi albo dla środowiska, w większości przypadków były prawidłowe. Jednak nie zawsze były skuteczne. NIK oceniła, że obowiązujące rozwiązania prawne i finansowe nie zapewniały niezwłocznego usuwania porzuconych odpadów niebezpiecznych. Zdaniem NIK wójtowie, burmistrzowie i prezydenci miast nie dysponowali skutecznymi instrumentami, które pozwoliłyby na bezstronne ustalenie, kto jest posiadaczem odpadów i kto jest odpowiedzialny za ich usunięcie. Nie posiadali także środków finansowych na usuniecie odpadów niebezpiecznych w drodze wykonania zastępczego.
Usuwanie odpadów niebezpiecznych kosztowne dla samorządów
Na terenie skontrolowanych jednostek ujawniono w badanym okresie łącznie 58 miejsc nielegalnego deponowania odpadów niebezpiecznych. 16 z nich znajdowało się w nadleśnictwach, pięć w nieruchomościach komunalnych, dwa w nieruchomościach Skarbu Państwa. 35 było na terenie nieruchomości prywatnych. Do dnia zakończenia przez NIK kontroli odpady niebezpieczne w całości usunięto z terenu kontrolowanych nadleśnictw (koszty nadleśnictw wyniosły 72 tys. zł). Zniknęły także z ponad połowy kontrolowanych gmin. Samorządy wydały na ten cel prawie 82 mln zł.
Nieusunięte pozostawały odpady niebezpieczne na gruntach prywatnych w Sosnowcu (pięć przypadków), Częstochowie (cztery przypadki), Zielonej Górze (trzy), Radzanowie (jeden), Poznaniu (dwa); Horodle (jeden), Chodowie (jeden) i z nieruchomości Skarbu Państwa (przypadek w Strzelcach Krajeńskich).
Wśród przyczyn, dla których odpady niebezpieczne pozostają nieusunięte, są też problemy ze wskazaniem legalnego ich posiadacza. Chodzi o osoby prawnie zobowiązanej do ich usunięcia. A to przy niedostatkach finansowych gmin uniemożliwiało im usunięcie tych odpadów w drodze tzw. wykonania zastępczego. Wraz z przypisaniem wójtom, burmistrzom i prezydentom miast określonych zadań w tym zakresie nie zapewniono im adekwatnego udziału w dochodach publicznych.
Z informacji uzyskanych z 11 gmin nieobjętych bezpośrednio kontrolą wynikało, że analogicznie jak w przypadku gmin skontrolowanych, główną barierą usunięcia porzuconych na ich terenie odpadów niebezpiecznych były problemy ze sfinansowaniem tych zadań. W okresie objętym kontrolą tylko cztery z nich doprowadziły do usunięcia nielegalnie zdeponowanych na ich terenie odpadów niebezpiecznych. Poniosły z tego tytułu koszty w wysokości ok. 12,5 mln zł. Na usunięcie pozostałych odpadów gminy potrzebowały co najmniej 143 mln zł (wg szacunków na połowę 2022 r.).
Usuwanie odpadów niebezpiecznych: bark wsparcia NFOŚiGW
Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej wdrożył programy finansowego wsparcia (programy: Ochrona powierzchni ziemi oraz Usuwanie porzuconych odpadów). Jednak ustanowione w nich zasady nie gwarantowały uzyskania pełnego finansowania kosztów usunięcia porzuconych odpadów niebezpiecznych. Od 18 grudnia 2020 r. Fundusz nie ogłaszał naborów wniosków o dofinansowanie usuwania porzuconych odpadów.
