Kobalt, miedź, grafit, lit, nikiel i metale ziem rzadkich – to sześć kluczowych surowców, bez których rozwój zielonej energii i zeroemisyjnego transportu nie będzie możliwy. Tymczasem Europa wciąż w dużej mierze opiera się na niestabilnych łańcuchach dostaw, co może zagrażać bezpieczeństwu całej transformacji energetycznej. Międzynarodowa firma doradcza Arup przygotowała raport „Critical Raw Materials Guide”, w którym analizuje dostępność tych materiałów, źródła ich pochodzenia oraz wyzwania związane z ich pozyskiwaniem.
Z raportu wynika, że Europa jest niemal całkowicie zależna od importu wielu krytycznych surowców, zwłaszcza metali ziem rzadkich, kobaltu, grafitu czy litu. W większości przypadków wydobycie i przetwarzanie tych materiałów odbywa się poza Unią Europejską, co naraża cały łańcuch dostaw na zakłócenia spowodowane napięciami geopolitycznymi, klęskami żywiołowymi lub ograniczeniami eksportowymi.
Przykładem takiej zależności są metale ziem rzadkich, kluczowe dla produkcji magnesów stałych wykorzystywanych w turbinach wiatrowych i pojazdach elektrycznych. W 100 proc. pochodzą one z Chin, które dominują zarówno w wydobyciu, jak i przetwarzaniu tych materiałów. Podobna sytuacja występuje w przypadku grafitu, którego wydobycie w 74 proc. i przetwarzanie w 100 proc. kontrolowane jest przez Chiny.
Lit, niezbędny do produkcji baterii litowo-jonowych, wydobywany jest głównie w Ameryce Południowej (Chile, Argentyna) oraz w Australii, natomiast kobalt pochodzi głównie z Demokratycznej Republiki Konga. Tam też występują liczne problemy społeczne związane z wydobyciem, takie jak praca dzieci czy naruszanie praw człowieka, co sprawia, że kwestie etyczne stają się równie ważne jak te związane z dostępnością surowców.
Surowce krytyczne – jedną czwartą zapotrzebowania pokryje recykling
Unia Europejska podejmuje kroki w celu zwiększenia samowystarczalności w zakresie kluczowych surowców. Jednym z najważniejszych działań jest ustawa Critical Raw Materials Act (CRMA), której celem jest zwiększenie kontroli nad wydobyciem, przetwarzaniem i recyklingiem materiałów krytycznych na terenie Europy. CRMA zakłada, że co najmniej 10 proc. surowców zużywanych w UE powinno pochodzić z wydobycia na terenie Unii, 40 proc. z przetwórstwa w UE, a 25 proc. z recyklingu.
W praktyce oznacza to konieczność rozwoju europejskiego sektora górniczego oraz budowy zakładów przetwórczych, co już zaczyna się dziać m.in. w Szwecji i Finlandii. Ponadto, rośnie znaczenie recyklingu zużytych baterii, turbin wiatrowych i innych produktów zawierających metale krytyczne, co może stanowić istotne uzupełnienie łańcucha dostaw.
Surowce krytyczne: niestabilność cen i ryzyko dla inwestorów
Krytyczne surowce są dziś jednym z najważniejszych czynników ryzyka dla inwestorów w branży zielonej energii i transportu zeroemisyjnego. Wzrost popytu na surowce wykorzystywane do produkcji baterii, turbin wiatrowych i ogniw fotowoltaicznych sprawia, że ceny tych materiałów stają się coraz bardziej niestabilne.
Zmienność cen wynika z wielu czynników, w tym zmian politycznych, napięć handlowych, klęsk żywiołowych oraz nieprzewidywalnych decyzji eksportowych. Przykładem może być decyzja Chin o ograniczeniu eksportu niektórych metali ziem rzadkich, co spowodowało gwałtowny wzrost cen tych materiałów na rynkach światowych.
Zmienność cen uderza w inwestorów, którzy muszą brać pod uwagę ryzyko wzrostu kosztów produkcji, co może wpłynąć na opłacalność całych projektów, w tym budowy fabryk baterii czy farm wiatrowych. Według raportu Arup, nieprzewidywalność podaży surowców może również prowadzić do opóźnień w realizacji projektów oraz wzrostu kosztów kapitałowych.
Zrównoważony rozwój – nieodłączny element transformacji
Chociaż zielona transformacja ma na celu ograniczenie emisji gazów cieplarnianych, proces pozyskiwania surowców potrzebnych do produkcji baterii, paneli słonecznych i turbin wiatrowych ma negatywne konsekwencje środowiskowe. Wydobycie metali odpowiada dziś za 4–7 proc. globalnych emisji gazów cieplarnianych, a dodatkowo powoduje wylesianie, zanieczyszczenie wód i gleby, erozję gruntów oraz wykluczenie społeczności lokalnych z ich tradycyjnych terenów.
Negatywne skutki społeczne szczególnie widoczne są w krajach takich jak Demokratyczna Republika Konga, gdzie wydobycie kobaltu wiąże się z pracą dzieci i działalnością zbrojnych grup paramilitarnych. Arup podkreśla, że działania na rzecz zrównoważonego wydobycia surowców są kluczowe, a coraz większą rolę odgrywa presja ze strony inwestorów i klientów na przestrzeganie zasad ESG (środowiskowych, społecznych i zarządczych).
Unia Europejska podejmuje wysiłki na rzecz zmniejszenia negatywnego wpływu wydobycia surowców. Ważnym narzędziem ma być Taksonomia UE, czyli system klasyfikacji działalności gospodarczej, który określa, jakie inwestycje są zgodne z celami zrównoważonego rozwoju. Choć górnictwo nie jest obecnie w pełni ujęte w Taksonomii, planuje się uwzględnienie tego sektora, co może zmotywować firmy wydobywcze do bardziej odpowiedzialnych działań.
Transformacja energetyczna będzie wymagała dostępu do surowców krytycznych, a ich dostępność może stanowić jedno z największych wyzwań nadchodzących lat. Bez nich rozwój zeroemisyjnego transportu, energetyki wiatrowej i słonecznej może być poważnie zagrożony. Europa stara się dywersyfikować źródła dostaw oraz rozwijać lokalną produkcję, ale osiągnięcie niezależności surowcowej wymaga czasu i znacznych inwestycji.
