Polska może poszczycić się zasobami przyrodniczymi wysokiej wartości. Świadczy o tym m.in. wpisanie dziesięciu polskich parków narodowych na listę Światowych Rezerwatów Biosfery i uznanie Białowieskiego PN przez UNESCO za Obiekt Światowego Dziedzictwa Ludzkości. Ochrona tych bezcennych obszarów jest kluczowa szczególnie w obliczu globalnego ocieplenia. Działalności Parków Narodowych w Polsce przyjrzała się Najwyższa Izba Kontroli.
W parkach narodowych nie zrealizowano wszystkich zaplanowanych działań ochronnych. Istotną przyczyną niewykonania tych zadań był brak stabilnego i wystarczającego finansowania z budżetu państwa. W dziewięciu z 14 skontrolowanych parków narodowych otrzymane środki budżetowe nie wystarczały nawet na pokrycie wynagrodzeń pracowników. Wśród zaplanowanych, lecz niewykonanych zadań były m.in. ustawowe zadania związane z prowadzeniem działań ochronnych w ekosystemach parku narodowego oraz udostępnianiem jego obszaru. Połowa parków nie dysponowała planami ochrony, mimo że były zobowiązane do ustanowienia ich do 15 listopada 2018 r.
Ochrona parków narodowych: niewystarczające dotacje głównym problemem
Źródłem finansowania działalności parków narodowych były środki z budżetu państwa, przychody własne i pozostałe środki. Udział środków z budżetu państwa w strukturze budżetu PN był zróżnicowany i wynosił od 8 proc. w Tatrzańskim PN w 2021 r. do prawie 80 proc. w PN Bory Tucholskie w 2022 r. Przychody własne stanowiły m.in. wpływy z opłat za wstęp do parku, wpływy z tytułu dzierżawy, najmu lub użytkowania nieruchomości, wpływy z opłat pobieranych w związku z działalnością edukacyjną, sprzedaż produktów uzyskiwanych w wyniku zadań ochronnych (np. drewna). Również udział przychodów własnych w strukturze budżetów parków był zróżnicowany. W PN Bory Tucholskie stanowiły tylko 6 proc. budżetu, zaś w Tatrzańskim PN w 2022 – aż 74 proc. Zróżnicowany był także poziom i struktura wydatków ponoszonych na funkcjonowanie parków. W połowie skontrolowanych jednostek największą część wydatków stanowiły wynagrodzenia i ich pochodne.
W dziewięciu z 14 parków narodowych otrzymane środki budżetowe nie wystarczały nawet na pokrycie wynagrodzeń. NIK podkreśla, że sytuacja, w której środki z budżetu wykorzystywane są w zdecydowanej większości na wynagrodzenia powoduje, że działalność parków i realizacja ich ustawowych obowiązków zależy od uzyskiwania dodatkowych środków finansowych. W ocenie NIK sytuacja taka może prowadzić do niepełnej realizacji zadań ochrony przyrody i znacznie utrudnia ich planowanie. Na powyższy problem wskazywali również dyrektorzy parków narodowych.
— Przychody wypracowywane corocznie przez Park muszą być wykorzystywane m.in. na remonty infrastruktury turystycznej, bieżące koszty funkcjonowania Parku, wykonywanie zadań ochronnych. Większa ilość środków finansowych w budżecie Parku pozwoliłaby na bieżące wykonywanie zadań ochronnych bez konieczności ubiegania się o dofinansowanie ze źródeł zewnętrznych, których dostępność jest różna w różnym czasie — tłumaczy dyrektor Narwiańskiego PN.
Kłopoty z własnością gruntów i akceptacją społeczną
Sami dyrektorzy parków narodowych wskazują na wiele problemów i trudności w realizacji zadań związanych z ochroną przyrody. Oprócz problemów dotyczących finansowania, wśród najistotniejszych trudności i barier dotyczących ochrony przyrody dyrektorzy parków wskazywali na zróżnicowanie struktury własnościowej gruntów, brak akceptacji społecznej działań na rzecz ochrony przyrody, presję urbanizacyjną na parki oraz ich strefy ochronne, zabudowę korytarzy ekologicznych, zanieczyszczenia powietrza, wód i gleb oraz niską świadomość ekologiczną i nieprzestrzeganie zasad zachowania w PN.
Brak ustalonych planów ochrony
W toku kontroli ustalono, że aż 12 spośród wszystkich 23 parków narodowych nie miało ustanowionych planów ochrony, pomimo że ustawowy termin ich sporządzenia upłynął 15 listopada 2018 r. Spośród 16 parków, które przedłożyły opracowane projekty planów ochrony w terminie umożliwiającym ich ustanowienie do 15 listopada 2018 r. Jedynie w przypadku czterech z nich dochowano tego terminu. NIK zwraca uwagę, że brak planów ochrony i ich funkcjonowanie w oparciu o zadania ochronne ustanawiane na krótszy okres (od roku do trzech lat), nie gwarantuje właściwej ochrony zasobów przyrodniczych parków. Zadania ochronne nie zawierają bowiem wymaganych przez ustawę o ochronie przyrody wymagań ochrony przyrody dla planów ogólnych gmin i innych dokumentów planistycznych. Ponadto, zdaniem NIK, brak tych dokumentów, może utrudniać zawieranie przez PN długookresowych umów o dofinansowanie działań ochronnych.
Ochrona parków narodowych: granice nie zgodne z rzeczywistością
Oficjalne dane na temat powierzchni parków narodowych nie były zgodne ze stanem faktycznym. Obszar podany w rozporządzeniach Rady Ministrów określających granice parków zgadzał się ze stanem faktycznym jedynie w przypadku czterech z 14 skontrolowanych PN. Różnice w skrajnych przypadkach wynosiły 185 ha (PN Bory Tucholskie) oraz 545 ha (Narwiański PN). W efekcie, faktyczna łączna powierzchnia zajmowana przez skontrolowane PN była mniejsza od powierzchni wskazanych w rozporządzeniach w sprawie parków o 620 ha.
Ponadto w 11 parkach (z 14 skontrolowanych) dane prezentujące przebieg ich granic, zamieszczone w ogólnodostępnym Centralnym Rejestrze Form Ochrony Przyrody, nie przedstawiały faktycznego przebiegu ich granic.
NIK zwraca uwagę, że rzetelne dane o przebiegu granic parków mają istotne znaczenie m.in. w prawidłowym planowaniu zadań ochronnych, ale również w procesie planowania przestrzennego w jednostkach samorządu terytorialnego położonych w granicach parków. Niewłaściwe wyznaczenie granic PN może także utrudniać właścicielom działek gospodarowanie i obrót tymi gruntami.
Ochrona parków narodowych: wnioski z kontroli
NIK wnosi o podjęcie działań legislacyjnych polegających na przygotowaniu nowelizacji rozporządzeń Rady Ministrów w sprawie 10 parków narodowych w celu wykazania w tych rozporządzeniach prawidłowych danych o powierzchni parków, a w przypadku Ojcowskiego Parku Narodowego również w celu prawidłowego określenia przebiegu jego granic.
Ponadto, Najwyższa Izba Kontroli wnosi do Ministra Klimatu i Środowiska o podjęcie działań zapewniających:
- zakończenie prac nad ustanawianiem planów ochrony dla parków narodowych;
- zamieszczanie rzetelnych danych w rejestrze CRFOP;
- przedkładanie przez dyrektorów parków rzetelnych projektów zarządzeń w sprawie zadań ochronnych;
- finansowanie działalności parków narodowych na poziomie umożliwiającym realizację wszystkich zaplanowanych zadań ochronnych.
Izba wnioskuje również do dyrektorów parków narodowych o:
- rzetelne sporządzanie projektów zarządzeń w sprawie zadań ochronnych dla PN przedkładanych ministrowi właściwemu ds. środowiska;
- zatrudnianie kandydatów spełniających wymagania kwalifikacyjne określone dla pracowników zatrudnionych na poszczególnych stanowiskach w Służbach Parków Narodowych;
- prawidłowe i rzetelne prowadzenie monitoringu przyrodniczego obejmującego również osiągnięcie założonych celów ochrony gatunków i siedlisk przyrodniczych.
Po co nam parki narodowe?
Celem parków narodowych jest zachowanie różnorodności biologicznej, zasobów, tworów i składników przyrody nieożywionej, walorów krajobrazowych, przywrócenie i odtworzenie zniekształconych siedlisk przyrodniczych. Oprócz ochrony ekosystemów, parki mają edukować oraz udostępniać obszar zwiedzającym. Park narodowy jest najwyższą i jednocześnie najbardziej efektywną formą ochrony przyrody.
